Burgerlijke ongehoorzaamheid als strategie voor maatschappelijke verandering

Als ecologisten worden wij dagelijks geconfronteerd met onrecht en onvrijheden. De automobielcultuur zorgt voor overlast, vervuiling en ongevallen. De machocultuur verhindert de vrije ontplooiing van vele persoonlijkheden en een open gemeenschap. De neoliberale markt houdt grote economische ongelijkheden in stand met armoede en verdrukking als gevolg. En zo zijn er nog veel voorbeelden te geven.

Velen onder ons proberen op verschillende manieren dit onrecht en deze onvrijheden uit de wereld te helpen. We meten onszelf een duurzame levensstijl aan in ons persoonlijke leven, maar ook in de publieke wereld proberen we het tij te keren. We starten alternatieve economische projecten, engageren ons als militant van een politieke partij, richten sociale en culturele verenigingen op, dragen bij aan progressieve pers en media, nemen deel aan acties en betogingen... Maar ook burgerlijke ongehoorzaamheid behoort tot het pakket strategieën van het ecologisme.

foto: Fabian Melber

Vol overtuiging de wet overtreden

Burgerlijke ongehoorzaamheid is het bewust overtreden van de wet vanuit een ideologische overtuiging om maatschappelijke verandering te bekomen. Dit is echter een zeer brede definitie, en de afbakening van het concept is niet altijd duidelijk. Moeten activisten hun acties van burgerlijke ongehoorzaamheid bijvoorbeeld steeds openlijk aankondigen? Mogen zij de juridische gevolgen ontlopen of dienen zij deze steeds te aanvaarden? Vallen acties gericht tegen praktijken van private ondernemingen onder dezelfde noemer? Of spreken we enkel van burgerlijke ongehoorzaamheid indien het verzet gericht is op de wet zelf die overtreden wordt? En – last but not least – past geweld binnen de definitie? Soms brandmerken overheden en media acties waar zware materiële schade wordt aangericht als terrorisme.

Laten we burgerlijke ongehoorzaamheid dus eerder verduidelijken aan de hand van enkele voorbeelden. Vele daarvan zijn algemeen gekend en hebben een grote impact gehad op onze geschiedenis. Denken we maar aan de Verenigde Staten in de jaren zestig met de Black Powerbeweging voor gelijke rechten en autonomie voor de zwarte bevolking en de sit-ins op de Amerikaanse campussen tegen de Vietnamoorlog. Maar sommige acties spreken nog meer tot de verbeelding: de zoutmars van Gandhi, het verzet tegen de apartheid in Zuid-Afrika en de Boston Tea Party als aanleiding van de Amerikaanse revolutie.

Ook in onze eigen leefwereld is burgerlijke ongehoorzaamheid een regelmatige aanwezigheid. Denken we aan de Picknick the Streets in Brussel, die in de zomer van 2012 wekelijks het Beursplein bezette door er gezellig te lunchen. Zij hebben ervoor gezorgd dat vandaag de centrale lanen in onze hoofdstad autovrij zijn. Daarnaast vestigt de Masse Critique maandelijks de aandacht op de plaats en het belang van de fiets in het straatbeeld van onze steden. Nog een andere methodologie is de bezetting van strategische plaatsen. Zo woonden er – tot de recente illegale uitzetting door de politie – verschillende activisten op het terrein in Haren waar de bouw van een nieuwe Belgische megagevangenis gepland is.

Minder gekend zijn de vele kleine acties die weinig of geen media-aandacht krijgen. Acties van groepjes gelijkgezinden om bepaalde praktijken aan te kaarten: de asielcrisis, de schending van de rechten van mensen zonder papieren, de wapenlobby, de klimaatproblematiek, de macht van massareclame...

Belangrijk om te onthouden is dat het steeds gaat om personen die uit morele of politieke overtuiging bereid zijn om de wet te overtreden. Deze inbreuk op zich is al een sterk signaal. Zij proberen een maatschappelijke hervorming te verwezenlijken of in ieder geval de kwestie onder de aandacht te brengen. Hun daad overstijgt het individuele. De activisten nemen geen voldoening met het wijzigen van hun eigen manier van leven. Het systeem moet veranderen en dit vraagt om een collectieve aanpak.

foto: Tim Wagner

Eenheid in verscheidenheid

Wie neemt er deel aan deze acties en waarom? Ook op deze vraag is er geen eenduidig antwoord. Net als het soort acties, is de groep deelnemers en hun motivaties zeer divers. Zelfs als het om een en dezelfde actie gaat.

Neem nu de massa-actie Ende Gelände (vrij vertaald: Tot hier en niet verder) voor een alternatief energiebeleid in Duitsland. Ongeveer vierduizend activisten hebben hiervoor enkele maanden geleden een bruinkoolmijn en de aangrenzende kolencentrale geblokkeerd in het oosten van Duitsland. Een bonte verzameling van lokale, nationale en internationale deelnemers. Ook honderd van onze landgenoten waren aanwezig. En hoewel de jongeren de overhand hadden, waren medestanders uit alle leeftijdsgroepen van de partij. De ideologische drijfveren van de aanwezigen liepen sterk dooreen. Sommigen zijn afgereisd naar het actiekamp om puur ecologische redenen. De bruinkoolcentrales zijn immers de voornaamste bron van koolstofdioxide in Duitsland. Anderen zijn meer begaan met de directe impact op de natuur. Het ontmijnen en verbranden van bruinkool zorgt immers voor de verspreiding van vele vervuilende stoffen. Daarenboven moeten voor de mijnen niet alleen honderden hectares bos- en landbouwgrond wijken, maar ook volledige dorpen moeten door de industriële ontginning verhuizen. Lokale boeren en bewoners sluiten zich dus ook aan bij het protest. Daarnaast zijn er activisten met eerder politieke en economische beweegredenen. Zij verzetten zich tegen de machtsconcentratie van het mijnbouwbedrijf en de gevolgen hiervan voor de gemeenschap.

Ondanks deze uiteenlopende motieven hebben de activisten ook veel overtuigingen met elkaar gemeen. Logischerwijs zijn ze allen overtuigd van de gebruikte strategie. Allemaal vinden ze het nodig om buiten de lijnen van de wet te kleuren om de kwestie onder de aandacht te brengen. De wettelijke middelen volstaan niet om de buitengewone omvang van het onrecht aan te klagen, of het huidige politieke systeem laat niet toe om dit onrecht te stoppen. Velen zijn ervan overtuigd dat onze parlementaire rechtsstaat op sommige vlakken tekortschiet op democratisch gebied. Zij zien de actie van burgerlijke ongehoorzaamheid als een rechtvaardige daad om de stem van een onderdrukte groep te laten horen. Dit verklaart ook meteen de kritische houding ten opzichte van de ordetroepen. De actie is een democratische daad en de poging van de staat om deze te verhinderen net het tegenovergestelde.

Opvallend is ook hoe sterk de deelnemers begaan zijn met de maatschappij en het welzijn van de gemeenschap en het milieu. Hun verzet overstijgt meestal elk individueel belang. Het enige wat de deelnemers voor zichzelf winnen, is dat ze alle persoonlijke frustratie eens van zich af kunnen schudden. Maar het belangrijkste doel blijft strategisch. Het systeem moet veranderen, en daar heeft Ende Gelände toe bijgedragen. De actie heeft in Zweden voor veel politieke druk gezorgd. De bruinkoolmijn en de energiecentrales waren immers in het bezit van het Zweedse staatsbedrijf Vattenfall. De Zweedse bevolking vraagt haar regering nu om niet enkel het ontmijnen van fossiele brandstoffen op te geven, maar om bovendien actief deze praktijken tegen te gaan.

foto: Tim Wagner

Moeilijk kan ook

Ende Gelände is een van de grotere en meer verregaande acties van burgerlijke ongehoorzaamheid in West-Europa. Hoe komt het dan dat de politieke en mediatieke reikwijdte toch beperkt blijft? En waarom nemen er maar een paar duizend mensen aan deel? Kunnen we dit wel een significant deel van de bevolking noemen? De antwoorden op deze vragen bepalen ook mee de weg vooruit. Hoe kunnen activisten de stem van de slachtoffers van het systeem luider doen weerklinken?

Vooreerst vereist de wil en de moed om de wet te overtreden veel overtuiging en doorzettingsvermogen. Het is niet eenvoudig om politie en justitie te trotseren. Ook al komt het zelden of nooit tot gerechtelijke sancties, enkele uren achter de tralies doorbrengen is nooit leuk. Gelukkig voorzien massa-acties zoals Ende Gelände steeds uitgebreide gerechtelijke informatie. Vaak zorgen zij ook voor de steun van advocaten, indien dit vereist is. En boetes kosten heel wat minder indien ze collectief betaald worden. Toch maakt de constante dreiging van bestraffing de deelname verre van vrijblijvend.

Een andere belangrijke factor is het feit dat de volledige beweging enkel uit vrijwilligers bestaat. Vrijwilligers zorgen voor de voorbereiding, eten en drinken, slaapplaatsen, logistiek, sanitair, perscontacten, juridische ondersteuning, een website, promomateriaal, het nodige gereedschap voor de actie... En dit allemaal tijdens hun vrije tijd en met hun eigen middelen, want ook financieel zijn de activisten op zichzelf aangewezen. Zij kunnen niet rekenen op subsidies of eigen inkomsten.

Hierdoor is het opzetten van een langdurige en stabiele organisatie onmogelijk. De beweging is niet opgebouwd uit verenigingen met grote ledenaantallen maar uit kleine affiniteitsgroepen. Af en toe ontstaan er samenwerkingsverbanden zoals Ende Gelände waar verschillende groepen en individuen hun schouders onder eenzelfde project zetten. Maar deze zijn zelden een lang leven beschoren. Wanneer het vat energie van de vrijwilligers leeg is, of wanneer het gemeenschappelijke doel bereikt is – of net niet – valt de groepering opnieuw uiteen.

Dit vluchtige karakter maakt communicatie zeer moeilijk, zowel naar de media als direct naar geïnteresseerden en het brede publiek. Daarom zijn goede relaties met bestaande organisaties met een groot ledenbereik en goede perscontacten zeer belangrijk. Maar deze durven vaak niet openlijk hun steun te uiten voor acties van burgerlijke ongehoorzaamheid. Ook Jong Groen bewandelt liever de legale wegen en communiceerde bijgevolg nog nooit over acties zoals Ende Gelände, ook al streven beide dezelfde ideologische doelstellingen na. Deze radiostilte heeft als gevolg dat de krachtige boodschap die de activisten geven met hun verzet dikwijls in dovemansoren valt.  

De weg naar een betere wereld

Velen blijven er niettemin van overtuigd dat burgerlijke ongehoorzaamheid nodig is voor maatschappelijke verandering. Als ecologisten kunnen we enkel beamen dat die verandering nodig is. Denk maar aan de ondemocratische TTIP-onderhandelingen, de militarisering van het straatbeeld, het uitblijven van sociale hervormingen na de economische crisis, de ontoereikende klimaatmaatregelen... Om tot een rechtvaardige wereld te komen, moet er nog veel gebeuren. De verschillende strategieën om onze idealen te verwezenlijken zijn talrijk. Aan ieder om voor zichzelf te bepalen hoe de wereld te verbeteren. En met gebundelde kracht komen we er wel!

Auteur: Jan Keustermans